Διαλεκτική και πραξιακή επιστημολογία: για το βιβλίο «Η διαλεκτική σε αντεπίθεση»
Το βιβλίο «Η Διαλεκτική σε αντεπίθεση: μαρξιστική φιλοσοφία και σύγχρονες επιστήμες» των Alan Woods και Ted Grant (Αθήνα 2024, Εκδόσεις Μαρξιστική Φωνή -μτφρ. Πάτροκλος Ψάλτης, 635 σ.) είναι ένα απίστευτης εμβέλειας πόνημα, ένα πραγματικό επίτευγμα του είδους εκείνου που άμεσα χρειαζόμαστε, και που στις μέρες μας, μέρες βαθιάς και πολύπλευρης κρίσης, τόσο μας λείπει. Παρεμφερώς δύσκολη είναι –προφανώς– και η ίδια η βιβλιοπαρουσίαση: στόχος της δεν είναι να καλύψει πλήρως το έργο, αλλά να παρακινήσει τον αναγνώστη να το προμηθευτεί και να το μελετήσει προσεκτικά.
Σεραφείμ Σεφεριάδης
12 Οκτωβρίου 2025 | 12:06:28
Σχόλια
Μοιράσου το __
* __Facebook
* __Twitter
* __LinkedIn
* __Reddit
Πριν όμως προχωρήσω στο κυρίως θέμα μου ‒τον τρόπο με τον οποίο η διαλεκτική επιδρά στη μελέτη της πολιτικής και των ανθρωπιστικών επιστημών‒ θα ήθελα να αναφέρω κάτι που αφορά τη δική μου προσωπική διαδρομή. Γνώρισα τους συγγραφείς στα μέσα της δεκαετίας του ’80 στη Νέα Υόρκη, και στη συνέχεια διατήρησα στενή επαφή μαζί τους, πρώτα στο Λονδίνο και στη συνέχεια στην Αθήνα. Χωρίς να είναι δυνατόν να αναφερθώ σε λεπτομέρειες, αισθάνομαι την ανάγκη ‒ως ελάχιστη οφειλή‒ να πω ότι η επαφή μαζί τους υπήρξε για μένα απολύτως καταλυτική σε πλειάδα τομέων.
Έχοντάς το πει, όμως, σπεύδω αμέσως να προσθέσω ότι –ακριβώς στο πνεύμα των συγγραφέων– διαπνέομαι στον προβληματισμό μου από το γνωστό μαρξικό de omnibus dubitandum, ότι __όλα είναι προς αμφισβήτηση__ – __όλα πρέπει να αμφισβητούνται__ ‒κάτι που προτάσσω όχι μόνο ως βασικό δίδαγμα της διαλεκτικής, αλλά και ως συμπύκνωση της ειδικής σχέσης που καλούμαστε να αναπτύσσουμε με καθετί που μας απασχολεί. Στο πλαίσιο αυτό έχει νομίζω ιδιαίτερη σημασία να αναφέρει και να τονίσει κανείς κάτι που διατρέχει ολόκληρο το βιβλίο: τη γνωστή ρήση του πατέρα της διαλεκτικής του Ηράκλειτου ότι __τα πάντα ρει, ουδέν μένει__ , συνδυαστικά με το ότι μας είναι όχι μόνο ξένη αλλά και απολύτως εχθρική η οποιαδήποτε δογματική αγκύλωση.
Οι συγγραφείς αναφέρονται μάλιστα συγκεκριμένα σ’ αυτήν την παθογένεια της σκέψης στο σημείο του βιβλίου που σχολιάζουν τον τρόπο με τον οποίο με τον οποίο ο νεαρός Αϊνστάιν –αρχικά εντυπωσιασμένος και αυτός από τον ακραίο εμπειρισμό του Μαχ‒ ανασκεύασε τις πρώιμες απόψεις του, διακρίνοντας κενά και προβληματικές περιοχές, σε αντίθεση με τους «ορθόδοξους». «Εκείνοι που ακολουθούν δουλικά τον αφέντη», γράφουν χαρακτηριστικά οι Woods και Grant, καταλήγουν «ανίκανοι να ξεχωρίσουν την ήρα από το στάρι… [Διότι [ό]πως συμβαίνει συχνά, οι φανατικοί οπαδοί γίνονται δογματικοί…[β]ασιλικότεροι του βασιλέως» (σ. 246).
Κάνω αυτές τις αναφορές διότι σκέπτομαι ‒με βάση κυρίως το πρώτο μέρος του βιβλίου‒ να παρουσιάσω τους τρόπους με τους οποίους η διαλεκτική μέθοδος έχει διαμορφώσει τη δική μου δουλειά, τόσο ερευνητικά όσο και πολιτικά. Τρεις είναι οι τομείς στους οποίους διαρθρώνεται το κείμενο που ακολουθεί. Ξεκινώ (Ι) με το χαρακτήρα και το ρόλο της επιστήμης γενικά, με έμφαση όχι μόνο στο πώς συνδέεται αλλά και στο πώς διαφοροποιείται από τη φιλοσοφία. Στη συνέχεια (ΙΙ) θέλω να αναφερθώ στον τρόπο με τον οποίο η ενσυνείδητη κοινωνική επιστήμη αλλά και η σοβαρή πολιτική αντιλαμβάνονται τα διλήμματα και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν, και θα τελειώσω (ΙΙΙ) με κάποιους προβληματισμούς αναφορικά με την ανάγκη υπέρβασης του δίπολου υποκειμενισμός-αντικειμενισμός ή, όπως λέμε στις κοινωνικές επιστήμες, τη διελκυστίνδα «δομή-δράση»). Και τα τρία, πιστεύω, καταδεικνύουν στην πράξη τις βασικές αρχές της διαλεκτικής: τη σχέση ποσότητας-ποιότητας, την αλληλοδιείσδυση των αντιθέτων, και την άρνηση της άρνησης. Μας δίνουν όμως παράλληλα και μια ειδική γλώσσα, έναν κώδικα, για την αξιοποίηση σειράς επιμέρους εργαλείων που είναι απαραίτητα για τη διαχείριση κρίσιμων πολιτικών προβλημάτων –κάτι που, όσο περνά ο καιρός, γίνεται όλο και πιο κρίσιμο…
****Ι****
Όλες και όλοι ξέρουμε (ή τουλάχιστον έχουμε ακούσει) την περίφημη Θέση 11: το περίφημο********__Οι φιλόσοφοι απλώς ερμήνευσαν τον κόσμο…το ζήτημα…είναι να τον αλλάξουμε__. Θεωρώ ότι καθοριστικό –εκ των ων ουκ άνευ– γνώρισμα της επιστήμης είναι ακριβώς αυτή η πρόθεση __έλλογης παρέμβασης στην πραγματικότητα__ : επιστήμη κάνουμε για να μπορούμε __να παρέμβουμε__ στην πραγματικότητα ή, για να το πω αντίστροφα, __δεν έχουμε__ όταν αυτή η πραξιακή πρόθεση λείπει ή είναι ανέφικτη. Αυτή η πρόθεση επηρεάζει άμεσα και τον τρόπο με τον οποίο κάνουμε έρευνα: τα ερωτήματα που θέτουμε και τους τρόπους με τους οποίους τα θέτουμε, ακόμα και όταν καθαυτό παρέμβαση δεν πραγματοποιείται σε πρώτο χρόνο. Μια έρευνα, δηλαδή, μπορεί να μην περιλαμβάνει αφ’ εαυτής της την παρέμβαση, όμως η επιστημονικότητά της είναι ευθεία συνάρτηση του πραξιακού της δυναμικού.
Η φιλοσοφία, τώρα, νοούμενη ως κανονιστική διερεύνηση, ως διαρκής πραγμάτευση και αναδιαπραγμάτευση αξιών, παραμένει βέβαια πάντα η μήτρα των δράσεών μας, ακόμα και στο πιο απλό επίπεδο: οτιδήποτε κάνουμε, το κάνουμε διότι το θεωρούμε σημαντικό, εύλογο ή ευκταίο (και εδώ αντανακλώνται οι αξίες μας, που πάντα βέβαια συναρτώνται με την ταξική μας θέση και τα συμφέροντα που απορρέουν από αυτήν). Όμως θέλω και πάλι να τονίσω ότι πραγματική επιστήμη δεν έχουμε μέχρις ότου οι επεξεργασίες μας αποκτήσουν πραξιακή εμβέλεια: τη δυνατότητα να επηρεάζουν την πραγματικότητα, να την αλλάζουν. Από αυτά συνάγεται ότι στην επιστημονική πρακτική δεν αρκεί η αναγνώριση ενός προβλήματος (όσο επαρκής και αν είναι αυτή), επάρκεια απαιτείται και στην αντιμετώπισή του.
Για να το αποδώσω αυτό το τελευταίο, είχα σε ένα πρόσφατο βιβλίο μου (το ___Λαϊκισμός, δημοκρατία, Αριστερά: η πρόκληση της μεθόδου___ _, Αθήνα:________Εκδόσεις Τόπος, 2021_), προσομοιάσει αναλογικά τη σχέση των δυο διαβημάτων με την κατασκευή μιας γέφυρας ‒όπου η επιλογή της ακριβούς της χωροθέτησης (το αν και γιατί θα επιλέγαμε να την τοποθετήσουμε εδώ, εκεί, ή παραπέρα) θα αποτελούσε αντικείμενο της φιλοσοφίας (με την κατάθεση επιχειρημάτων υπέρ αυτής και όχι μιας άλλης τοποθεσίας), ενώ η κατασκευή της (τα υλικά που θα επιλεγούν, οι στατικές της προϋποθέσεις, οι προδιαγραφές ασφάλειας κ.α.) θα αφορούσε την επιστήμη. Είναι βέβαια φανερό ότι εδώ υπάρχει ανάδραση που, από μια άποψη, αναδεικνύει και το «ενιαίο» της πραγματικότητας (όχι μόνο της υλικής αλλά και της γνωστικής) ‒κάτι που αποτελεί ένα άλλο κρίσιμο στοιχείο της διαλεκτικής λογικής. Διότι αν κάποιος σκέφτεται επιστημονικά (σκέφτεται δηλαδή με όρους που αποσκοπούν στην παρέμβαση και την αλλαγή της πραγματικότητας), σκέφτεται διαφορετικά από εκείνον που αρκείται στην απλή ερμηνεία. Πρόκειται κατά τη γνώμη μου για κάτι εξαιρετικά σημαντικό που, παρότι διατρέχει το πνεύμα του τόμου, συχνά μας διαφεύγει. Ας το διατυπώσω λοιπόν ρητά: __η πραξιακή επιστημολογία επιδρά όχι μόνο στον τρόπο που ασκούμε επιστήμη αλλά κα στο πώς διαχειριζόμαστε αξιακά ζητήματα και προκλήσεις…__
Αυτό με πάει στο δεύτερο μέρος του κειμένου που αφορά αυτές ακριβώς τις προκλήσεις, έτσι όπως ανακύπτουν στο επιστημονικό έργο…
********
****ΙΙ****
Ένα από τα βασικά πορίσματα της διαλεκτικής που το βιβλίο καίρια αναδεικνύει είναι ότι κάθε σώμα γνώσης και κάθε ανακάλυψη ξεπερνιέται –με τρόπους και διαδικασίες που απηχούν αυτό που μας αποκαλύπτει ο διαλεκτικός υλισμός. Το «υλισμός» είναι εδώ όρος κρίσιμος, κατά το ότι είναι πάντα οι __πραγματικές περιστάσεις__ που ωθούν στις κρίσιμες γνωστικές αναπροσαρμογές, όχι κάποιο άυλο πνεύμα που απλώς υφίσταται και αναστοχάζεται. Στη βάση αυτής της κατανόησης καλούμαστε να προχωρήσουμε: είναι ταυτόχρονα o κώδικας και η πυξίδα της πραξιακής οπτικής, που μας αφορά τόσο ως γνωστικά υποκείμενα, όσο και ως ενεργούς πολίτες.
Όπως μόλις έλεγα, όμως, κάθε γνωστικό σώμα και κάθε επιστημονική θεωρία όπως άλλωστε και κάθε εκμεταλλευτικό παραγωγικό σύστημα) ξεπερνιέται. Επιχειρώντας να αναδείξουν τη διάσταση αυτή στο χώρο της επιστήμης, οι Woods και Grant επικαλούνται τις επιστημονικές επαναστάσεις του Kuhn –αυτό γίνεται μάλιστα δυο φορές, βασικά στο κεφάλαιο 18 περί της Θεωρίας της Γνώσης (από τη σ. 555 και μετά), αλλά ο Woods το αναφέρει και στον Πρόλογο της ψηφιακής αγγλικής έκδοσης. Αξίζει να παραθέσω από αυτήν τη δεύτερη αναφορά.
Σε τακτά χρονικά διαστήματα –γράφει λοιπόν ο Woods– οι επιστήμονες κατασκευάζουν μια θεωρία η οποία φαίνεται να εξηγεί τα πάντα. Αλλά σε κάποιο σημείο, διαπιστώνονται ορισμένες μικρές ανωμαλίες που έρχονται σε αντίθεση με το αποδεκτό μοντέλο. Αυτό οδηγεί τελικά στην ανατροπή και την αντικατάστασή της από ένα νέο μοντέλο, το οποίο με τη σειρά του θα ξεπεραστεί από ένα άλλο.
Είναι ακριβώς έτσι. Κι αυτό μας υπενθυμίζει γλαφυρά τον πρώτο βασικό νόμο της διαλεκτικής, __το μετασχηματισμό της ποσότητας σε ποιότητα__ : το γεγονός ότι μικρές ποσοτικές αλλαγές, που συχνά φαντάζουν ασήμαντες, σωρεύονται αδιάκοπα, προκαλώντας, σε κάποιο σημείο, απότομους ποιοτικούς μετασχηματισμούς. Ακόμα και η προσθήκη ενός μόνο κόκκου άμμου σε μια κατάσταση __κρισιμότητας__ (γράφουν οι συγγραφείς στη σ. 78) μπορεί να προκαλέσει απρόβλεπτα αποτελέσματα. Πρόκειται για διαπίστωση που βρίσκει άμεση εφαρμογή και στο χώρο της πολιτικής ‒θα έλεγα κατεξοχήν στο χώρο της πολιτικής: κάτω από τη φαινομενικά απονευρωμένη επιφάνεια της τρέχουσας πολιτικής συγκυρίας σωρεύεται καθημερινά εκρηκτικό υλικό που –είναι αναπόφευκτο– ότι κάποια στιγμή θα προκαλέσει απότομη αλλαγή με τρόπους που μας κάνουν να αναλογιστούμε την «εστιγμένη ισορροπία» ‒ενός όρου των βιολόγων που αναδεικνύει ότι η ισορροπία που καμιά φορά θεωρούμε φυσική κατάσταση των πραγμάτων δεν είναι παρά κάτι στιγμιαίο και ως εκ τούτου φευγαλέο.
Σε κάθε περίπτωση, όμως, για όποιον κατανοεί τη διαλεκτική υφή της πραγματικότητας, η εξέλιξη αυτή δεν προκαλεί την παραμικρή έκπληξη. Μια όψη της διαδικασίας την είδαμε ήδη στις τελευταίες κινητοποιήσεις «οξυγόνο» ‒ κάτι που θα συνεχίζουμε να βλέπουμε και που δεν πρέπει στιγμή να φεύγει από τον αντιληπτικό μας ορίζοντα…Ας επιστρέψω όμως στο επιστημολογικό ζήτημα.
Γνωρίζοντας τον εγγενώς φθαρτό χαρακτήρα όλων των θεωριών, το ερώτημα που ανακύπτει είναι __πώς προσεγγίζουμε τις ίδιες τις δικές μας θεωρίες__. Είναι κάτι που αφορά όλους τους επιστήμονες, ίσως πιο άμεσα όσους εντρυφούν στις κοινωνικές επιστήμες και αφορά, οπωσδήποτε, τους πολιτικούς δρώντες. Η απάντηση είναι κατά βάση απλή, και φέρνει και πάλι στο νου το de omnibus dubitandum που έλεγα και πριν. Προσεγγίζουμε λοιπόν τις θεωρίες μας διαρκώς επερωτώντας τον συγκροτητικό τους πυρήνα, στο πλαίσιο μιας πρακτικής που ο μεγάλος Ούγγρος επιστημολόγος Imre Lakatos αποκάλεσε επιδίωξη θετικών ευρετικών. Είναι κάτι που διδάσκω επίμονα στους φοιτητές μου ‒και η πρακτική συμβουλή είναι ότι, ως ενεργοί δρώντες (είτε στην έρευνα είτε στην πολιτική), δεν περιμένουμε παθητικά τη διάψευση, αλλά –τρόπον τινά– την επιδιώκουμε: διαρκώς αναρωτιόμαστε, δηλαδή, αν αυτό που υποστηρίζουμε αντέχει σε πιθανές κριτικές, όχι μόνο καλοπροαίρετες αλλά και κακοπροαίρετες. Και όταν βρούμε ελλείψεις (που είναι σχεδόν αδύνατο να μην βρούμε) σπεύδουμε να κάνουμε τις διορθωτικές κινήσεις που, πραγματοποιούμενες, ενισχύουν τον αρχικό πυρήνα.
Αυτά είναι τα κατά Lakatos προοδευτικά ή, όπως προτιμώ, __προωθητικά__ ερευνητικά προγράμματα ‒είναι ακριβώς η στάση που εισηγείται ο διαλεκτικός υλισμός, κατά το ότι στις «προωθητικές παρεμβάσεις» βρίσκει εφαρμογή μια άλλη κεντρική αρχή της διαλεκτικής μεθόδου, __η άρνηση της άρνησης__. Εννοώ ότι αρνούμενοι τις προβληματικές περιοχές της θεωρίας, υπερβαίνοντας δηλαδή τις αρνήσεις της, την ενισχύουμε…
Και έχει σημασία η προωθητική αυτή πρακτική να αντιπαραβληθεί με την ετερότητά της, τα εκφυλιστικά ερευνητικά προγράμματα των αρνητικών ευρετικών (αυτή είναι ακριβώς η ορολογία του Lakatos) που, παραμένοντας δογματικά προσκολλημένα στον εκκινούντα θεωρητικό πυρήνα, όχι μόνο αποτυγχάνουν να διαχειριστούν ανωμαλίες και προβλήματα, αλλά ‒κατά κανόνα‒ αρνούνται και να τα διακρίνουν. Κι αν σας θυμίζει αυτό τις πρακτικές των νεοκλασικών οικονομικών ή τις πολιτικές ακροκεντρώων κυβερνήσεων και κομμάτων της δήθεν αντιπολίτευσης, πολύ καλά κάνει και σας το θυμίζει διότι περί αυτού ακριβώς πρόκειται.
Αμφισβητούμε λοιπόν τις όποιες βεβαιότητές μας –τόσο στην έρευνα όσο και στην πολιτική– και, ως εχέφρονα γνωστικά υποκείμενα, ψάχνουμε κενά στις εκτιμήσεις και τις πρακτικές μας. __Αυτός__ είναι ο βασικός τρόπος για να προωθήσουμε τους στόχους μας.
Το τελευταίο σκέλος της παρουσίασης που αφορά μια ακόμη κρίσιμη αρχή του διαλεκτικού υλισμού, την __αλληλοδιείσδυση των αντιθέτων__. Και τα αντίθετα που έχω εν προκειμένω κατά νου δεν είναι αντικείμενα ή οντότητες, είναι θα έλεγα συνολικές προσεγγίσεις, είναι ο «υποκειμενισμός» και ο «αντικειμενισμός».
****ΙΙΙ****
Έχω ήδη αναφέρει πως ως υλιστές δίνουμε αιτιώδη πρωτοκαθεδρία στον υλικό κόσμο: οι υλικές αναγκαιότητες είναι που διαμορφώνουν τους όρους για την ανάληψη πνευματικών δραστηριοτήτων, όχι ανάποδα. Είμαστε λοιπόν υλιστές, αλλά δεν είμαστε απλώς υλιστές, είμαστε __διαλεκτικοί υλιστές__ –κι αυτό δε σημαίνει μόνο ότι υπερβαίνουμε στην πράξη τις κατηγορίες της τυπικής λογικής, αλλά και ότι αναγνωρίζουμε τον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζουν στη διαμόρφωση της πραγματικότητας οι βουλήσεις των ανθρώπων: οι δράσεις που επενεργούν, και στην πορεία καθορίζουν, το χαρακτήρα που θα πάρουν οι δομές όπως λέμε στις κοινωνικές επιστήμες: οι δομές, δηλαδή, δημιουργούν το πλαίσιο για την ανάληψη των δράσεων, όμως δεν προδικάζουν ούτε το αν δράσεις θα αναληφθούν, ούτε βέβαια και το χαρακτήρα που θα έχουν. Αυτό μας δίνει την ευκαιρία να σκεφτούμε και το περιεχόμενο της γνωστής φράσης του Μαρξ από τη 18η Μπρυμαίρ, ότι οι άνθρωποι δεν κάνουν την ιστορία τους όπως τους αρέσει μια και στις πλάτες τους βαραίνουν συνθήκες που οι ίδιοι δεν διάλεξαν. Αυτό όλες και όλοι το ξέρουμε, και ασφαλώς είναι έτσι. Όμως κομβικό κομμάτι αυτής της κατανόησης για τους διαλεκτικούς υλιστές (που δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε) είναι και το ότι στο τέλος –δύσκολα, πολύ δύσκολα ή και πάρα πολύ δύσκολα‒ __είναι οι άνθρωποι που κάνουν την ιστορία τους__ , δεν την κάνει κανένας άλλος.
Αυτό αναδεικνύει, φέρνει στο κέντρο της προσοχής, την πολιτική, τα __περιεχόμενα πολιτικής__ , τη στρατηγική με την οποία η νεολαία και η εργατική τάξη παρεμβαίνουν στην πραγματικότητα. Το βιβλίο καταπιάνεται με τη διάσταση αυτή στην εξαιρετική παρουσίαση του ρόλου που διαδραμάτισαν ο Λένιν και ο Τρότσκι στην Οκτωβριανή επανάσταση. «Χωρίς αυτούς» –γράφουν χαρακτηριστικά οι συγγραφείς στη σ. 101– «δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως η επανάσταση θα είχε ηττηθεί». Όμως αυτό σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει και αποδοχή κάποιας μορφής βουλησιοκρατικού υποκειμενισμού. Όσο τίποτε άλλο, όμως αναδεικνύει τον κρίσιμο ρόλο που διαδραματίζουν οι δρώντες.
Στο πλαίσιο αυτό, ένα πλαίσιο που –κατά τη γνώμη μου– υλοποιεί μιαν υπέρβαση της πολιτικότητας «αντικειμενικό»-«υποκειμενικό» ή, όπως ήδη ανέφερα, την πολικότητα «δομή»-«δράση»– και έχοντας εμπνευστεί από το έργο αλλά και το πολιτικό παράδειγμα των Grant και Woods, πάντα τονίζω σε κείμενα και μαθήματα μια αγαπημένη μου φράση, ότι __η πραγματικότητα «δε μιλά ποτέ από μόνη της», αλλά πάντα διαμεσολαβείται (ή φιλτράρεται) από την παρέμβαση των ενεργών δρώντων__. Και αυτή η παρέμβαση αποτελεί παράγοντα καθ’ όλα υλικό. Η κραυγή του παρατηρητή που διαπιστώνει ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός σύμφωνα με το μύθο (που κι αυτός αναφέρεται στο βιβλίο) είναι υλικός παράγοντας, όπως υλική και καθ’ όλα καθοριστική ήταν και η πολιτική παρέμβαση (η ειδική διαμεσολάβηση της πραγματικότητας) των Λένιν και Τρότσκι απέναντι και ενάντια στις ερμηνείες των Κάμενεφ, Ζηνόβιεφ και Στάλιν (και το κρίσιμο χωρίο βρίσκεται στο υποκεφάλαιο «Οι μοριακές διεργασίες της επανάστασης» σσ. 98-102).
Στο βιβλίο υπάρχουν και πάρα πολλά άλλα στοιχεία που έχουν άμεση συνάφεια με τις κοινωνικές επιστήμες και υλοποιούν τη διαλεκτική μέθοδο. Ενδεικτικά και μόνο,
* για τη σχέση των επιπέδων μίκρο και μάκρο που –και πάλι– πρέπει κατά τη γνώμη μου να προσεγγίζονται με διαλεκτικά συμπληρωματικό τρόπο…
* για το ζήτημα τη νομοτέλειας –του ντετερμινισμού– που ισχύει μεν, αλλά με την προϋπόθεση ότι εμπλεκόμαστε ενεργά ως δρώντες ‒και θυμήθηκα εδώ τον στίχο του Μαγιακόφσκι από ένα ποίημα του 1921 που λέει ακριβώς ότι Το μέλλον δεν θα έρθει μόνο του, / αν δεν το πιάσεις από το χέρι…
αλλά και
* τη σχέση που έχει η διαλεκτική με την Αριστοτελική Λογική, στην οποία ασκούμε βέβαια κριτική, αλλά πρέπει εξακολουθητικά και να την κατανοούμε αλλά και να τη σεβόμαστε: οι Grantκαι Woods το γράφουν ρητά: ότι «Χωρίς μια γνώση των στοιχειωδών κανόνων της λογικής, η σκέψη κινδυνεύει να γίνει ασυνάρτητη» (στη σ. 130), ενώ ο Τρότσκι έγραψε για τη σχέση μεταξύ Τυπικής Λογικής και Διαλεκτικής ότι «η μία δεν αναιρεί την άλλη και ότι Αριστοτελική Λογική εξακολουθεί να ισχύει μέσα σε ορισμένα όρια».
Καταλήγω με την παρατήρηση πως τόσο το βιβλίο όσο και το σύντομο αυτό κείμενο συνέχονται μια μη δογματική βεβαιότητα: ότι με τη διαλεκτική κατανόηση της εξέλιξης του κόσμου, έχουμε __και__ τον τρόπο αλλά __και__ τον εξοπλισμό για να τον αλλάξουμε. Αυτός πρέπει να είναι ο στόχος μας, και για την εκπλήρωση αυτού του στόχου οφείλουμε να βρισκόμαστε σε διαρκή εγρήγορση…
****Ο Σεραφείμ Ι. Σεφεριάδης είναι Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Life Member στο Πανεπιστήμιο του Cambridge (CLH) και Διευθυντής του Εργαστηρίου Συγκρουσιακής Πολιτικής (******_**https://lcp.panteion.gr/**_******), μέλος της ΠΓ της Ενωτικής Πρωτοβουλίας ΜέΡΑ25 – Ανατρεπτική Οικολογική Αριστερά****
Μοιράσου το __
* __Facebook
* __Twitter
* __LinkedIn
* __Reddit
